İNKA MEDENİYETİ,GÜNEY AMERİKA
İNKA MEDENİYETİİnka medeniyeti, Güney Amerika'nın batı kıyısındaki And Dağları bölgesindeki Cuzco şehri civarında, efsanevi kralları ve ilk Sapa Inca olan Manco Capac'ın 11. yüzyılda Cuzco Krallığı'nı kurmasıyla başlamıştır. Manco Capac'ın soyunun egemenliğinde Krallık bölgedeki diğer Andlı topluluklar gibi büyümeye devam etmiş ve 1438 yılında adının birebir çevirideki anlamı yer sallayan olan Pachacutec liderliğindeki İnkalar sınırlarını genişleterek diğer Andlı toplulukları egemenlikleri altına almaya başlamışlardır. Böylece, Pachacutec Amerika kıtasında Kolomb öncesi varolan en büyük imparatorluk olan İnka İmparatorluğu'nu (Tawantinsuyu) kurmuştur.
1532 yılında, iki kardeş Huascar ve Atahualpa arasındaki iç çekişmeler sonrasında, Francisco Pizarro önderliğindeki İspanyol işgalciler İnka bölgesini ele geçirmişlerdir. Bunu takip eden yıllarda İspanyollar tüm And bölgesindeki tek hakim güç konumuna gelmişlerdir. 1542 yılında Peru Valiliği'nin kurulmasına dek isyan eden İnkaları bastırmayı bilen İspanyollar, 1572 yılındaki Vilcabamba'daki son İnkaların direnişinin de yıkılması ile İnka medeniyetini bitirmiş oldular. Tüm bu olanlara rağmen İnkaların bazı kültürel gelenekleri, özellikle Quechuas ve Aymara halkları arasında olmak üzere günümüze kadar gelmiştir.
İnka Duvar İşlemesi
İnkalar önceleri, Cuzco yukarılarındaki And dağlarındaki savaşçı kabilelerdiler.[1] MS 1000 yıllarında inka kabilesi komşu kabileleri egemenliği altına alıp Cuzco Vadisine doğru inmeye başladı. Böylece bu avantajlı yeri kullanarak etraflarındaki bölgeleri işgal ederek genişlemelerini sürdürdüler. 1500'lü yıllara gelindiğinde, İnkalar, eski Amerikadaki en geniş ve en zengin imparatorluğu olmuşlardı. İnkalar başkentleri Cuzco'dan 2500 mil dışına nerdeyse tüm batı Amerika kıyılarına ve And dağlarına yayılmışlardı. Bu bölge çok değişik iklim ve doğa koşullarını içermekteydi. Öyleki, hükmettikleri And Dağlarının batı kıyısında çöl ve vadiler yer alırken, yine bu dağlarının kuzey doğu kesimlerinde ise tropikal bir yağmur ormanı iklimi hakimdi.[2]
İnka duvar işçiliğine bir örnek.
İnkalar, Şehirlerini ve kalelerini çoğunlukla And Dağları'nın yüksek kesimlerdeki dik ve sarp yamaçlara inşa etmişlerdi. İnka şehirlerinin mimarisi hala bilimadamlarını şaşırtmaktadır. Şehirlerdeki taş merdivenler tüm şehri ve taş evleri ve taş dini binaları geçerek şehirlerin en yüksek noktalarına kadar ulaşmaktadırlar. Bu yapılardaki devasa taş bloklar o kadar hassas ve düzgün bir şekilde birbirlerine birleştirilmiştirki aradan binlerce sene geçmesine rağmen bugün bile aralarına bir jilet dahi sokmak olası değildir. İnka evlerinin mimarisinde duvarlarda taş kullanılmış ve çatıları da otla yapılmıştır.[3]
İnka toplumu çok sıkı bir hiyerarşik düzen içindeydi. Birçok değişik toplum kademeleri vardı ve bu kademelerin en üstünde Sapa (Baş rahip ve yönetici) ve ordu kumandanı bulunuyordu. Tüm aile bireyleri Sapa'nın danışmanları idi hatta kadınların bile inka hiyerarşik düzeninde otorotileri vardı. Bunların altında tapınaklardaki rahipler, mimarlar ve ordu komutanları geliyorlardı. En alttaki iki sınıf ise zanaatkarlar, ordudaki subaylar, çiftçiler ve çobanlardı. Vergilerini altın olarak ödemek durumundaydılar ve bu vergiler yüksek sınıflara dağıtılmaktaydı.[3]
İnkalar korkusuz birer savaşçı olmalarının yanı sıra çok vahşi bir cezalandırma sistemine sahiptiler. Eğer bir kişi hırsızlık yapar, Sapa'nın eşiyle ya da bir Güneş Bakiresi ile seks yaparsa uçurumdan atılır, elleri kesilir, gözleri oyulur ya da açlıktan ölünceye kadar asılırdı. Dolayısıyla cezalıların çoğunun ölümle cezalandırıldığı bir toplumda hapishaneler gereksizdi.[3]
İnka ören yerlerinde yapılan kazılarda, İnka kraliyet ailesine ait kişilerin mumyalaşmış cesetleri bulunmuştur. And Dağlarının yüksek tepelerindeki buzların içinde kalarak günümüze kadar ulaşmışlardır.
İnkalar'ın 40.000 nüfuslu bir orduları vardı. Francisco Pizarro komutasındaki İspanyol ordusu ise sadece 180 kişiden oluşuyordu. 180 kişilik bir ordunun 40.000 kişilik bir orduyu yenmesinin temel nedenleri büyük bir olasılıkla şöyledir[3]:
1. İnka ordusunun büyük bir bölümü, İspanyol istilacılar tarafından getirilmiş olan çiçek hastalığı dolayısıyla ölmüştü.
2. İspanyol istilacılar İnka yönetimindeki diğer kabileleri onlara karşı yanlarında savaşmaları için ikna etmişlerdi.
3. İnka savaşçılarının silahları kabile savaşları için kullanışlı olmakla birlikte İspanyol ordusundaki silahların gücüyle karşılaştırılamayak kadar güçsüzdüler.
İnkaların tapındıkları tanrılardan oluşan çok tanrılı bir dinleri vardı. Yaratıcı konumunda bir tanrı ve onun yarattığı birçok başka tanrı vardı. Ayrıca toprak ana ve deniz ana konumunda bulunan tanrıçalar da vardı. Bu tanrılardan bir kısmı:
* Viracocha - Yaratıcı tanrı
* İnti - Güneş tanrısı
* Mama Quilla - Ay Ana , Ay tanrıçası
* İlyapa - Hava durumu tanrısı (iklim tanrısı)
İnkalar altının güneşten gelen bir çeşit şekerleme olduğunu düşünürlerdi. Altın ancak çeşitli kutular, mücevherler gibi törensel eşyalar ya da süslü mezar taşları veya tapınaklar yapmak amacıyla kullanıldığında bir değere sahipti. İnka altınlarının neredeyse tamamına yakını İmparatorluk Pizarro tarafından ele geçirildiğinde alındı ve eritildi.[7]
Dini kutlamaların ritüellerin büyük bir çoğunluğu tarımdaki ekim ve hasat gibi dönemler ile ya da hastalıkların iyileştirilmesi ile ilişkiliydi. İnkalar başta Güneş tanrısı İnti olmak üzere tanrılara hayvan hatta insan kurban etmekteydiler. İnkaların Capacocha dedikleri bu kutsal törenler depremler, savaşlar ya da imparator ölümleri gibi büyük toplumsal olaylardan sonra yapılırdı.[7]
Dini törenleri yöneten rahiplerin yayında Hristiyanlıktaki rahibelere benzeyen mamacunalar bulunmaktaydı. Mamacunalar manastırlarda yaşarlardı. İplik eğirmeyi, dokuma yapmayı, kraliyet kıyafetleri dikmeyi ve kutsal ekmek pişirmeyi öğrenirlerdi.
Inka Dilinde Bazi Kelimelerin Anlamlari
* Aclla Huasi = Seçilmiş kadınların evi.
* Amaru = Yılan.
* Ayllu = Sosyal sınıf, sülale
* Ayni = Karşılıklı anlaşma, mukabele, Karşılıklı hizmetlerin sistemi.
* Borla = İnkalar'ın güç nişanları.
* Callanca = Kesilmiş taşlardan yapılmış oda ya ev.
* Calpa = Bir ruhun ya da vücudun güç ya da kuvveti, kehanet, sezi.
* Colca = Yiyeceklerin ya da eşyaların saklandığı yer, kiler.
* Co-regente = Kendisiyle aynı sorumlulukları paylaşan İnka'nın varisi.
* Coya = Kraliçe, çok üst makamdaki kadın.
* Curaca = Halkın en üst yöneticisi.
* Charqui = Tuzlanarak ya da güneşte kurutularak saklanmış et.
* Chasqui = Ulak, Cuzco'da posta servisi için kullanılan bir terimdi.
* Guaranga = Toplumsal organizasyon içinde kullanılan bin sayısı, bin ev halkı için kullanılan ideal sayı.
* Hanan = Üst yarısı.
* Hurin = Alt yarısı.
* Huaca = ya da guaca. Bir tanrının tapınağı ya da tanrının kendisi.
* Hatun runa = Yetişkin erkek, genç bir adam evelenip de hayatın ilk kademesine giriş yaptığında kullanılırdı.
* Huauque = Bir erkeğin erkek kardeşi, aynı zamanda İnkalar'ın çifti.
* Mamacona = Acllahuasi'de çalışması için seçilmiş olan kız.
* Mascapaycha = Püskül,İnka işaretlerinden biri.
* Minka = Bir kişinin yerine geçerek önceki anlaşmalarından gelen zorunluluklarını yerine getirme ya da çalışma.
* Mita = Zaman, dönem, süre.
* Mitimae = ya da mitmaq Bir devlet görevini yerine getirmek için yabancı bir yere gönderilmiş kimse.
* Mocha = Tapmak, tapınmak, kutsamak.
* Moya = Mera
* Mullu = Sıcak denizlerden gelen deniz kabukları, çok özeldiler ve değiş tokuşlarda kullanılırlardı.
* Pacarina = Kökeninin yeri.
* Pachaca = Toplumsal organizasyon içinde kullanılan yüz sayısı, yüz ev halkı için kullanilan ideal sayı.
* Panaca = İmparatorun yerine geçecek olan oğlu haricindeki tüm imparator sülalesine verilen ad.
* Purucaya = Cenaze töreni.
* Pururauca = Efsanevi savaşçılara dönüşen taşlar.
* Quipu = Nesnelerin ya da tarihi olayların kayıtlarını tutmak için kullanılan değişik renklerde ve düğümlerde olan iplere verilen ad.
* Quipucamayo = Quipulardan sorumlu olan kişi.
* Reciprocidad = Değişik seviyelerdeki hizmetlerin düzenlenmesi amacıyla kullanılan Sosyoekonomik organizasyon sitemine verilen ad. Eşyların dağıtımında ya da üretiminde kullanılan ilişki sistemine verilen ad.
* Sapa inca = sapa'dan = Geniş. En büyük İnka.
* Tambo = Bir çeşit taverna, han, bar.
* Tiana = Koltuk, taht, Asillik nişanı.
* Tupu = Bir alanın ya da uzunluğun ölçümü, ölçmek.
* Ushnu = Ana meydanlarının ortalarında yer alan ve İnkaların dini törenlerinde ve diğer kutlamalarında kullandıkları küçük taştan yapı, kaide.
* Yana = Hizmet eden uşak ya da işçi.
* Yunga = ya da yunca. Kıyı boyundaki düzlüklere ve orda yaşayanlara verilen ad.
kaynak:vikipedi
